Een Dwars amendement

Aankomende zaterdag debatteert de Partijraad van GroenLinks over de democratie en in het bijzonder over het referendum. Tijdens het congres in het voorjaar van 2010 werd het referendum, op voorstel - amendement 408 - van de jongerenorganisatie Dwars geschrapt uit het verkiezingsprogramma. Dit amendement beoogde om de besluitvorming over maatschappelijke kwesties maar liever aan de volksvertegenwoordiging over te laten, in plaats deze besluitvorming aan volkstemmingen, zoals het referendum te onderwerpen. Dit met als argument dat dergelijke kwesties veelal te complex zijn om rechtstreeks aan de bevolking voor te leggen.

Voor het politiek kader van GroenLinks, welke de lijn volgt dat de partij volgens haar eigen beginselprogram staat voor ‘het democratisch ideaal van gelijke zeggenschap voor iedereen’ en voor ‘burgerparticipatie’ daar waar mogelijk, is het schrappen van het referendum uit het verkiezingsprogramma door het congres een behoorlijk bittere pil geweest. De teleurstelling bij vooral Femke Halsema was dan ook duidelijk zichtbaar. Ik laat in het midden of er een causaal verband bestaat tussen de afwijzing op het congres en de agendering om het referendum, als kennelijk gewenst instrument voor de directe democratie, aankomende zaterdag in de Partijraad opnieuw aan de orde te stellen. Ongeacht wat daar de conclusie van is, stel ik vast dat het congres het hoogste orgaan is binnen de partij en dat het resultaat van haar stemmingen gerespecteerd dient te worden.

Paul Lucardie, onderzoeker voor het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen van de Rijksuniversiteit Groningen, schreef in het septembernummer van Civis Mundi, een tijdschrift voor politieke filosofie en cultuur, dat het argument welke Dwars in haar amendement gebruikt heeft ook door rechtse en extreemrechtse tegenstanders van algemeen kiesrecht in de 19e respectievelijk 20e eeuw gebruikt werd om te voorkomen dat dit zou worden ingevoerd. Hij voegt daar de volgende stelling aan toe: “als het volk te dom is om complexe kwesties te doorschouwen, kan het ook niet de juiste volksvertegenwoordigers kiezen maar zal het bezwijken voor demagogen en misleiders van het volk”.

Bovenstaande stelling brengt mij bij de opvatting die de vroeg Griekse wijsgeer Socrates had over de democratie. Hij was van mening dat de democratie slechts kan functioneren wanneer er in een samenleving wordt voldaan aan een collectief inzichtelijk gehalte. Ik concludeer dat het ontbreken van dit collectief inzichtelijk gehalte inderdaad het functioneren van de democratie kan bedreigen en er inderdaad toe zou kunnen leiden dat een aanzienlijk deel van de bevolking uiteindelijk wordt misleid. In die zin kan ik meevoelen in het door Dwars gebruikte argument om het referendum door het congres uit het verkiezingsprogramma te laten schrappen, immers een referendum is niet meer dan het tellen van koppen. Er is geen enkele garantie dat het besluit dat uiteindelijk door het volk wordt genomen, weloverwogen en geïnformeerd is geweest. Een andere nadelig gevolg heeft te maken dat bij een referendum geen rekening hoeft worden te gehouden met afwegingen die bestuurders wel moeten maken. Er hoeft immers alleen maar 'voor' of 'tegen' gestemd te worden.

Persoonlijk is mijn grootste argument om het instrument van referenda niet in te zetten bij de besluitvorming rondom maatschappelijke kwesties, het feit dat voorbij wordt gegaan aan de controlerende en corrigerende rol van het parlement.
Niet de route burger-verkiezingen-parlement staat bij een referendum centraal, maar een nieuwe sluiproute waarbij de regering als uitvoerende macht direct zaken doet met de burger. Dat lijkt mooi maar in werkelijkheid is er dan sprake van een machtsverhouding zonder ‘checks and balances’. De burger kan echter onder deze omstandigheid niet de regering rechtstreeks ter verantwoording roepen. Dat is slechts alleen voorbehouden aan de wetgevende macht, te weten het parlement. Het in het openbaar afleggen van verantwoording voor de gemaakte politieke keuzen is niet alleen een plicht voor politici, maar ook een eis voor politieke besluitvorming.

Het referendumelectoraat is anoniem en het kan onmogelijk ter verantwoording geroepen worden. Er is geen duidelijk besluitvormend orgaan dat verantwoording aflegt. Ook daarom leidt een ‘nee’ bij een referendum al snel tot politieke verlamming op het betreffende onderwerp. Motieven blijven onduidelijk en politieke instanties die desalniettemin proberen om een afgewezen standpunt opnieuw leven in te blazen, lopen het enorme risico dat hen verweten wordt dat zij het beter denken te weten dan het volk. De veronderstelde praktische voordelen van een referendum wegen daarom geenszins op tegen de genoemde bezwaren.
Het collectief “nee” tegen de Europese Grondwet is daar m.i. het grootste voorbeeld van. De 63 procent “nee” van het toenmalige referendumelectoraat hebben GroenLinks als partij met een Europees hart eveneens in vertwijfeling gebracht. Ook toen was de teleurstelling binnen onze partij groot. Voortschrijdend inzicht zou ons inmiddels geleerd moeten hebben dat een referendum ons niet heeft gebracht wat wij er ooit van hebben verwacht. Het is daarom dat ik aanstaande zaterdag het referendum in de Partijraad niet opnieuw omarmen zal.